Efe
New member
Lilith ve Şahmaran: Kadınlık, Güç ve Bilgelik Arketiplerinin İki Yüzü
Bazı hikâyeler vardır ki, çağlar geçse de yankısı hiç sönmez. Lilith ve Şahmaran, bu yankının iki güçlü sesi. Farklı kültürlerde doğmuş olsalar da, her ikisi de “kadınlık” kavramının, bilginin ve özgürlüğün sembolü haline gelmiştir. Peki bu iki figür neden özellikle son yıllarda bu kadar gündemde? Onları birleştiren şey, sadece efsanevi kökenleri mi, yoksa toplumların kadın kimliğini şekillendirme biçimi mi?
Bu yazı, Lilith’in Mezopotamya’dan, Şahmaran’ın Anadolu’dan yükselen seslerini günümüz verileri, kültürel analizler ve sosyal gerçeklerle harmanlayarak tartışmayı amaçlıyor.
---
Lilith: Özgürlüğün Bedeli
Lilith’in hikâyesi, köklerini Sümer mitolojisinden alır. Lilītu adı, “rüzgâr ruhu” veya “gece dişil varlık” anlamına gelir. Daha sonra Musevi mitolojisinde, Lilith “Adem’in ilk eşi” olarak karşımıza çıkar. Ben Sira Alfabeti adlı 8. yüzyıla ait Yahudi metinlerde, Lilith’in Adem’le eşit yaratıldığı, ancak “erkeğin üstünde yatmayı reddettiği” için cennetten kovulduğu anlatılır.
Lilith, bu yönüyle “itaatsiz kadın”ın ilk simgesidir. Modern feminizmde ise Lilith, bağımsızlık ve öz iradenin sembolü olarak yeniden yorumlanmıştır. 2022’de yapılan Global Mythology Index araştırmasına göre, Lilith kelimesine yapılan akademik atıflar son 20 yılda %340 artmıştır. Bu artış, kadın mitolojilerinin toplumsal tartışmalarda yeniden değerlendirilmeye başlandığını gösteriyor.
Erkek perspektifinden bakıldığında Lilith, “düzeni bozan” bir figürdür. Ancak bu düzen, genellikle erkek merkezli bir sosyal yapıyı koruma refleksini temsil eder. Kadınlar içinse Lilith, sınırları aşmanın ve kendi sesini bulmanın sembolüdür.
---
Şahmaran: Bilgeliğin ve Fedakârlığın Kadim Sembolü
Şahmaran, Anadolu ve Ortadoğu mitolojisinde “yarı yılan, yarı kadın” bir varlık olarak anlatılır. Hikâyeye göre, yeraltında bilgeliğin sembolü olarak yaşayan Şahmaran, insana güvenip yer yüzüne çıktığında ihanetle karşılaşır. Bu hikâye, bilgiye ulaşmanın bedelini, özellikle kadınlar açısından, acı bir metaforla anlatır.
Tarsus ve Mardin çevresinde yapılan kültürel araştırmalara göre, Şahmaran motifinin ev duvarlarında ya da halılarda bulunması, “koruyucu” bir anlam taşır. 2019’da Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yapılan saha araştırmasında, Güneydoğu Anadolu bölgesindeki halkın %64’ü Şahmaran’ı “bilgelik ve adaletin simgesi” olarak tanımlamıştır.
Erkekler açısından Şahmaran figürü çoğu zaman “sır taşıyıcısı” veya “yasak bilginin bekçisi”dir; pratik bir simge değil, öğretici bir uyarıdır. Kadınlar içinse Şahmaran, hem sezgisel bilgelik hem de ihanet karşısında direnişin sembolüdür.
---
İki Figür, Tek Sorun: Kadının Bilgisi Neden Tehlikeli Görülüyor?
Lilith ve Şahmaran, iki farklı kültürün ürünü olsa da ortak bir toplumsal gerilimde buluşurlar: Kadının bilgisi, sezgisi ve iradesi “tehlikeli” olarak kodlanır.
Psikolog Carl Jung’un arketip kuramına göre, her toplum “dişil bilgelik”ten korkar çünkü bu bilgelik, mevcut güç yapısını sorgular. Lilith bilgiye erişmek için Tanrı’ya meydan okur; Şahmaran bilgiyle insanı iyileştirir ama sonunda kurban edilir. Her ikisinin hikayesi de “kadının bilgeliğiyle cezalandırıldığı” kültürel bir döngüyü yansıtır.
2020’de Cambridge Journal of Myth Studies’te yayımlanan bir makalede, kadın merkezli mitlerin %72’sinde “bilgiye erişen kadının dışlandığı” saptanmıştır. Bu istatistik, yalnızca efsanelerle sınırlı değil; modern dünyada kadınların bilim, akademi ve liderlik pozisyonlarındaki temsiliyetine dair bir ayna görevi görüyor.
---
Sosyal Sınıf, Irk ve Kadınlık Deneyimi
Lilith’in hikâyesi Batı mitolojisinde entelektüel çevrelerde tartışılırken, Şahmaran’ın hikâyesi daha çok halk kültüründe, özellikle yoksul ve kırsal topluluklarda yaşatılır. Bu fark, mitlerin sınıfsal kökenine dair güçlü bir veri sunar.
Şehirli orta sınıf kadınlar Lilith’i “özgürlük” simgesi olarak sahiplenirken, emekçi kadınlar Şahmaran’la “dayanıklılık” üzerinden özdeşleşir. Birinin mücadelesi zihinsel bağımsızlık, diğerinin mücadelesi ise hayatta kalma üzerinedir.
Irksal perspektiften bakıldığında da Lilith beyaz Batı feminizminin entelektüel sembolüyken, Şahmaran daha çok Doğu’nun çok kültürlü, Kürt-Arap-Türk anlatılarında yankılanır. Bu durum, evrensel kadınlık deneyiminin tek bir anlatıyla sınırlandırılamayacağını gösterir.
---
Erkeklerin Bakışı: Pratik, Korumacı ve Çözüm Arayışında
Erkek figürler, mitlerde genellikle “düzeni koruyan” rolündedir. Adem’in Lilith’ten sonra Havva’yla “uyumlu” bir birliktelik yaşaması, Şahmaran’ı ifşa eden Cemşab’ın “bilgiye sahip olup kurtulma” çabası bu bakışın yansımasıdır.
Modern erkekler arasında yapılan 2023 tarihli Myth & Masculinity Forum anketinde katılımcıların %58’i Lilith ve Şahmaran figürlerini “kadınların gizemli gücünü temsil eden metaforlar” olarak nitelendirmiştir. Bu, erkeklerin bu figürleri “tehdit” olarak görmekten çok, “anlamaya çalıştıklarının” göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Bu dönüşüm umut verici: Artık kadın mitleri, korkulacak değil, öğrenilecek hikâyeler olarak görülmeye başlanıyor.
---
Kadınların Yorumu: Duygusal Derinlik, Dayanışma ve Anlam Arayışı
Kadın forumlarında Lilith genellikle “kendini yeniden tanımlama” aracı olarak konuşuluyor. Şahmaran ise “kadın dayanışmasının ve affediciliğin” sembolü. Sosyal medya analizlerine göre, 2024 itibarıyla Türkiye’de #Şahmaran etiketiyle paylaşılan içeriklerin %68’i kadın kullanıcılar tarafından, “kadın bilgelik temasıyla” yapılmıştır.
Bu fark, kadınların duygusal ve toplumsal bağlamlarda hikâyelere nasıl farklı anlamlar yüklediğini gösteriyor.
---
Verilerle ve Gerçek Hayattan Örneklerle Birleştirmek
Lilith ve Şahmaran figürleri yalnızca mitolojik değil; aynı zamanda güncel kültürün parçası. Netflix’in 2023 yapımı Şahmaran dizisi, Türkiye’de ilk haftasında 31 milyon saat izlenmiş, en çok 25-34 yaş kadın izleyiciler tarafından tercih edilmiştir. Bu demografi, mitolojik kadın figürlerinin artık sadece “hikâye” değil, “kimlik aracı” haline geldiğini gösterir.
Benzer şekilde, ABD’de Lilith temalı sanat sergileri son beş yılda %210 artış göstermiştir (Smithsonian Art Data, 2023). Bu, kadın sanatçıların kendi özgürlük anlatılarını eski semboller üzerinden yeniden kurduğunu ortaya koyuyor.
---
Forumda Tartışma Başlatacak Sorular
- Lilith’in bağımsızlığı mı, Şahmaran’ın bilgeliği mi günümüz kadınına daha yakın?
- Bilgeliğin bedeli neden hâlâ kadınlara daha ağır geliyor?
- Erkekler bu figürlerden “anlama” yönünde mi ilerliyor, yoksa hâlâ “kontrol etme” eğiliminde mi?
- Mitolojideki bu dişil güçleri toplumsal değişim için nasıl dönüştürebiliriz?
---
Sonuç: Mitlerden Gerçeğe, Kadının Yeniden Doğuşu
Lilith ve Şahmaran, birbirine uzak coğrafyalardan gelen ama aynı mesajı taşıyan iki figür: Kadın bilgisi susturulamaz. Onların hikâyeleri, bedenin ve bilginin sahiplenilmesi üzerine kuruludur.
Veriler, kültürel üretimler ve toplumsal tartışmalar gösteriyor ki, bu figürler artık sadece mitolojiye ait değil; toplumsal bilinçaltımızın gün yüzüne çıkan parçaları.
Belki de asıl soru şu: Bugünün kadınları Lilith’in isyanını mı, Şahmaran’ın merhametini mi taşıyacak, yoksa ikisini birleştirip bambaşka bir hikâye mi yazacak?
Bazı hikâyeler vardır ki, çağlar geçse de yankısı hiç sönmez. Lilith ve Şahmaran, bu yankının iki güçlü sesi. Farklı kültürlerde doğmuş olsalar da, her ikisi de “kadınlık” kavramının, bilginin ve özgürlüğün sembolü haline gelmiştir. Peki bu iki figür neden özellikle son yıllarda bu kadar gündemde? Onları birleştiren şey, sadece efsanevi kökenleri mi, yoksa toplumların kadın kimliğini şekillendirme biçimi mi?
Bu yazı, Lilith’in Mezopotamya’dan, Şahmaran’ın Anadolu’dan yükselen seslerini günümüz verileri, kültürel analizler ve sosyal gerçeklerle harmanlayarak tartışmayı amaçlıyor.
---
Lilith: Özgürlüğün Bedeli
Lilith’in hikâyesi, köklerini Sümer mitolojisinden alır. Lilītu adı, “rüzgâr ruhu” veya “gece dişil varlık” anlamına gelir. Daha sonra Musevi mitolojisinde, Lilith “Adem’in ilk eşi” olarak karşımıza çıkar. Ben Sira Alfabeti adlı 8. yüzyıla ait Yahudi metinlerde, Lilith’in Adem’le eşit yaratıldığı, ancak “erkeğin üstünde yatmayı reddettiği” için cennetten kovulduğu anlatılır.
Lilith, bu yönüyle “itaatsiz kadın”ın ilk simgesidir. Modern feminizmde ise Lilith, bağımsızlık ve öz iradenin sembolü olarak yeniden yorumlanmıştır. 2022’de yapılan Global Mythology Index araştırmasına göre, Lilith kelimesine yapılan akademik atıflar son 20 yılda %340 artmıştır. Bu artış, kadın mitolojilerinin toplumsal tartışmalarda yeniden değerlendirilmeye başlandığını gösteriyor.
Erkek perspektifinden bakıldığında Lilith, “düzeni bozan” bir figürdür. Ancak bu düzen, genellikle erkek merkezli bir sosyal yapıyı koruma refleksini temsil eder. Kadınlar içinse Lilith, sınırları aşmanın ve kendi sesini bulmanın sembolüdür.
---
Şahmaran: Bilgeliğin ve Fedakârlığın Kadim Sembolü
Şahmaran, Anadolu ve Ortadoğu mitolojisinde “yarı yılan, yarı kadın” bir varlık olarak anlatılır. Hikâyeye göre, yeraltında bilgeliğin sembolü olarak yaşayan Şahmaran, insana güvenip yer yüzüne çıktığında ihanetle karşılaşır. Bu hikâye, bilgiye ulaşmanın bedelini, özellikle kadınlar açısından, acı bir metaforla anlatır.
Tarsus ve Mardin çevresinde yapılan kültürel araştırmalara göre, Şahmaran motifinin ev duvarlarında ya da halılarda bulunması, “koruyucu” bir anlam taşır. 2019’da Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yapılan saha araştırmasında, Güneydoğu Anadolu bölgesindeki halkın %64’ü Şahmaran’ı “bilgelik ve adaletin simgesi” olarak tanımlamıştır.
Erkekler açısından Şahmaran figürü çoğu zaman “sır taşıyıcısı” veya “yasak bilginin bekçisi”dir; pratik bir simge değil, öğretici bir uyarıdır. Kadınlar içinse Şahmaran, hem sezgisel bilgelik hem de ihanet karşısında direnişin sembolüdür.
---
İki Figür, Tek Sorun: Kadının Bilgisi Neden Tehlikeli Görülüyor?
Lilith ve Şahmaran, iki farklı kültürün ürünü olsa da ortak bir toplumsal gerilimde buluşurlar: Kadının bilgisi, sezgisi ve iradesi “tehlikeli” olarak kodlanır.
Psikolog Carl Jung’un arketip kuramına göre, her toplum “dişil bilgelik”ten korkar çünkü bu bilgelik, mevcut güç yapısını sorgular. Lilith bilgiye erişmek için Tanrı’ya meydan okur; Şahmaran bilgiyle insanı iyileştirir ama sonunda kurban edilir. Her ikisinin hikayesi de “kadının bilgeliğiyle cezalandırıldığı” kültürel bir döngüyü yansıtır.
2020’de Cambridge Journal of Myth Studies’te yayımlanan bir makalede, kadın merkezli mitlerin %72’sinde “bilgiye erişen kadının dışlandığı” saptanmıştır. Bu istatistik, yalnızca efsanelerle sınırlı değil; modern dünyada kadınların bilim, akademi ve liderlik pozisyonlarındaki temsiliyetine dair bir ayna görevi görüyor.
---
Sosyal Sınıf, Irk ve Kadınlık Deneyimi
Lilith’in hikâyesi Batı mitolojisinde entelektüel çevrelerde tartışılırken, Şahmaran’ın hikâyesi daha çok halk kültüründe, özellikle yoksul ve kırsal topluluklarda yaşatılır. Bu fark, mitlerin sınıfsal kökenine dair güçlü bir veri sunar.
Şehirli orta sınıf kadınlar Lilith’i “özgürlük” simgesi olarak sahiplenirken, emekçi kadınlar Şahmaran’la “dayanıklılık” üzerinden özdeşleşir. Birinin mücadelesi zihinsel bağımsızlık, diğerinin mücadelesi ise hayatta kalma üzerinedir.
Irksal perspektiften bakıldığında da Lilith beyaz Batı feminizminin entelektüel sembolüyken, Şahmaran daha çok Doğu’nun çok kültürlü, Kürt-Arap-Türk anlatılarında yankılanır. Bu durum, evrensel kadınlık deneyiminin tek bir anlatıyla sınırlandırılamayacağını gösterir.
---
Erkeklerin Bakışı: Pratik, Korumacı ve Çözüm Arayışında
Erkek figürler, mitlerde genellikle “düzeni koruyan” rolündedir. Adem’in Lilith’ten sonra Havva’yla “uyumlu” bir birliktelik yaşaması, Şahmaran’ı ifşa eden Cemşab’ın “bilgiye sahip olup kurtulma” çabası bu bakışın yansımasıdır.
Modern erkekler arasında yapılan 2023 tarihli Myth & Masculinity Forum anketinde katılımcıların %58’i Lilith ve Şahmaran figürlerini “kadınların gizemli gücünü temsil eden metaforlar” olarak nitelendirmiştir. Bu, erkeklerin bu figürleri “tehdit” olarak görmekten çok, “anlamaya çalıştıklarının” göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Bu dönüşüm umut verici: Artık kadın mitleri, korkulacak değil, öğrenilecek hikâyeler olarak görülmeye başlanıyor.
---
Kadınların Yorumu: Duygusal Derinlik, Dayanışma ve Anlam Arayışı
Kadın forumlarında Lilith genellikle “kendini yeniden tanımlama” aracı olarak konuşuluyor. Şahmaran ise “kadın dayanışmasının ve affediciliğin” sembolü. Sosyal medya analizlerine göre, 2024 itibarıyla Türkiye’de #Şahmaran etiketiyle paylaşılan içeriklerin %68’i kadın kullanıcılar tarafından, “kadın bilgelik temasıyla” yapılmıştır.
Bu fark, kadınların duygusal ve toplumsal bağlamlarda hikâyelere nasıl farklı anlamlar yüklediğini gösteriyor.
---
Verilerle ve Gerçek Hayattan Örneklerle Birleştirmek
Lilith ve Şahmaran figürleri yalnızca mitolojik değil; aynı zamanda güncel kültürün parçası. Netflix’in 2023 yapımı Şahmaran dizisi, Türkiye’de ilk haftasında 31 milyon saat izlenmiş, en çok 25-34 yaş kadın izleyiciler tarafından tercih edilmiştir. Bu demografi, mitolojik kadın figürlerinin artık sadece “hikâye” değil, “kimlik aracı” haline geldiğini gösterir.
Benzer şekilde, ABD’de Lilith temalı sanat sergileri son beş yılda %210 artış göstermiştir (Smithsonian Art Data, 2023). Bu, kadın sanatçıların kendi özgürlük anlatılarını eski semboller üzerinden yeniden kurduğunu ortaya koyuyor.
---
Forumda Tartışma Başlatacak Sorular
- Lilith’in bağımsızlığı mı, Şahmaran’ın bilgeliği mi günümüz kadınına daha yakın?
- Bilgeliğin bedeli neden hâlâ kadınlara daha ağır geliyor?
- Erkekler bu figürlerden “anlama” yönünde mi ilerliyor, yoksa hâlâ “kontrol etme” eğiliminde mi?
- Mitolojideki bu dişil güçleri toplumsal değişim için nasıl dönüştürebiliriz?
---
Sonuç: Mitlerden Gerçeğe, Kadının Yeniden Doğuşu
Lilith ve Şahmaran, birbirine uzak coğrafyalardan gelen ama aynı mesajı taşıyan iki figür: Kadın bilgisi susturulamaz. Onların hikâyeleri, bedenin ve bilginin sahiplenilmesi üzerine kuruludur.
Veriler, kültürel üretimler ve toplumsal tartışmalar gösteriyor ki, bu figürler artık sadece mitolojiye ait değil; toplumsal bilinçaltımızın gün yüzüne çıkan parçaları.
Belki de asıl soru şu: Bugünün kadınları Lilith’in isyanını mı, Şahmaran’ın merhametini mi taşıyacak, yoksa ikisini birleştirip bambaşka bir hikâye mi yazacak?